İZMİR – Lozan Barış Antlaşmasına ek olarak 30 Ocak 1923’de imzalanan Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi kontratının 100’üncü yılı geride kaldı. 1922’de Yunanistan’ın Anadolu’yu işgalinin sona ermesinin akabinde Lozan’da imzalanan “Türk ve Yunan Ahalisinin Mübadelesine Mütedair Mukavelename” muahedesi ile 1,2 milyon civarı insan mübadele kapsamında Yunanistan’da iskân edilirken, 450 bin civarında insan da Türkiye’de mübadil olarak yerleştirildi.
1923 Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi, zarurî yerinden etme ve mülteci tecrübesi bahislerinde araştırmaları bulunan Dr. Aytek Soner Alpan ile 100’üncü yıldönümünde Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi’ni konuştuk. Dr. Alpan, mübadeleyi, Yunan ve Türk milliyetçiliklerinin ortak ve özgün bir operasyonu olarak pahalandırıyor.
‘MÜBADELE, YUNAN VE TÜRK MİLLİYETÇİLİKLERİNİN ORTAK OPERASYONUDUR’
Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi’nin 100’üncü yıldönümü. Mübadele mutabakatı hangi koşullarda imzalandı ve kapsamında neler vardı?
Türkiye ve Yunanistan ortasındaki nüfus mübadelesi, 1922’de Yunanistan’ın Anadolu’da uğradığı sonuncu mağlubiyetin sonrasında kurulan diplomasi masasında karara bağlanıyor. Biliyorsunuz Türkiye’de bu sürece “Kurtuluş Savaşı” diyoruz. Yunanistan’daysa bu süreç “Küçük Asya Seferi ve Felâketi” olarak isimlendiriliyor. Velhasıl mübadele, Türkiye özelinde kurucu bir askeri zaferin ve siyasi dönüşümün, Yunanistan’daysa “müesses nizamı” alt üst eden büyük bir felâketin akabinde hayata geçti. Anadolu coğrafyasında yeni bir devlet, Osmanlı İmparatorluğu bünyesinden çıkan son ulus-devlet kurulurken, Yunanistan’daki ulus-devlet 100’üncü yılını geride bırakmış durumdaydı. Tarihi bağlam çok kaba sınırlarıyla bu biçimdeydi.
20 Kasım 1922’de Lozan’da başlayan barış görüşmelerinde masada birinci “çözüme kavuşan” mevzulardan birisi nüfusların karşılıklı olarak değiş-tokuşu sorunuydu. 30 Ocak 1923’te “Türk ve Yunan Ahalisinin Mübadelesine Mütedair Mukavelename” imzalandı. Yani mübadele, müzakerelerin çok erken bir kademesinde karara bağlandı. Sürecin ayrıntılarıyla ilgili tartışmalar 1930’a kadar sürmüş olsa da prensiplerde hızla anlaşılmasının nedenleri var.
Aytek Soner Alpan Bu ayrıntılardan bahsedebilir misiniz?
Birincisi, sorunun pratik boyutu. 1922’de Anadolu’daki Yunan cephesinin çökmesinin akabinde panikle kaçan yahut savaş devam ederken mecburî tekrar iskân nedeniyle yerinden edilen Rumlar çoktan Yunanistan’a sığınmıştı. Nisan 1923’te, mübadele ile insanların nakli başlamamışken, Yunanistan’da 800 bine yakın Anadolu ve Trakya kökenli mülteci vardı. Münasebetiyle, Yunan tarafı açısından öncelik bu insanlara türel bir statü kazandırmak ve çoktan kendi uzunluğunu aşmış olan “mülteci sorunu”nu yeni oluşan milletlerarası sistemin dayanağıyla yönetilebilir kılmaktı. Öte yandan, mültecilerin iskân edilebilmesi için ülkenin yerli nüfusunun bir kısmından “kurtulmak” gerekiyordu. Konut, iş, arazi gereksinimi doğmuştu… Misal biçimde Anadolu da uzun müddettir Osmanlı’nın daralan sonları nedeniyle göç alan, savaş, yangınlar üzere sebeplerle toplumsal yapısı hercümerç olmuş bir coğrafyaydı. Memleketlerini terk etmiş Rumların dönüşlerinin engellenmesi Türk tarafı açısından önemli bir motivasyon kaynağıydı.
İkinci boyut, bu “kurtulma ihtiyacı” ile alakalıydı. Nüfusun bir kısmının “gözden çıkarılabilir” olarak değerlendirilmesinin siyasi-ideolojik bir tarafı vardı ve bu, pratik rastgele bir nedenden daha baskındı. Her iki devlet de etnik açıdan homojen bir nüfus yapısına ulaşmak, “sorun” olarak bedellendirilen nüfus segmentlerini minimize ederek mümkün olduğunca yönetilebilir kılmak istiyordu. Toplumsal yapının homojenize edilmesi, iktisadi alanın ulusallaştırılması devletlerin öncelikleriydi. Mübadele, bu coğrafyada yüzyıllar içinde ortaya çıkmış toplumsal yapıyı “doğru olmayan bir etnik dağılım” olarak kabul ederek bu “yanlışlığı” düzeltmeye çalışan Yunan ve Türk milliyetçiliklerinin ortak ve özgün bir operasyonudur.
Bunun sonucunda, Yunanistan’da 1,2 milyon civarı insan iskân edilirken, 450 bin civarında insan da Türkiye’de mübadil olarak yerleştirilmiştir. Muaf tutularak “azınlık” haline gelen insanları da dikkate aldığımızda 2 milyon insanı direkt etkileyen mübadelenin bu sayının ötesinde bir tesiri ve jenerasyonlara yayılan bir insani faturası olduğu gerçektir.
Özgünlükten kastınız ne?
1923 Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi’nden evvel de nüfus mübadelesi teşebbüsleri var. Osmanlı İmparatorluğu, Bulgaristan ve Yunanistan ortasında mübadeleler müzakere ediliyor yahut hayata geçiriliyor. 1923 Mübadelesi, bu tecrübelerden farklı.
Birincisi, Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi’nin tahminen de en temel özgünlüğü mecburî olması. Evvelki teşebbüs ve uygulamalar gönüllülük temeline nazaran kurgulanmışken, 1923 Mübadelesi’nde mübadeleye tabi insanların isteğine başvurulmamış ve beşerler “atanmış anavatanlarına” zorla transfer edilmişlerdir.
Bir başka başlık, Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi’ne tâbi insanların saptanmasında kriter din olarak seçilmiş olması. Din, mübadeleye tabi insan sayısını maksimize edecek görece net bir ayraçtı. Bu nedenle, Yunanca konuşan Giritli Müslümanlar, Patriyotlar üzere kümeler mübadele kapsamında Türkiye’ye gönderilirken, Türkçe konuşan Rumlar da inançlarından dolayı Yunanistan’a sevk edildi. Lisanlarını dahi bilmedikleri bir ülkeye gönderilen “dilsel azınlıkların” meseleleri kuşaklar uzunluğu sürmüştür.
1923 Mübadelesi’nin bir başka farkı coğrafik kapsamı. Mübadelenin kapsamı, küçük istisnalar dışında, Türkiye ve Yunanistan’ın tamamı. Kontrat gereği Yunanistan’da Batı Trakya Müslümanları ile Türkiye’de İstanbul, İmbros ve Tenedos Rum-Ortodoksları mübadeleden muaf tutuldu. Bunun temel nedeni iki devletin bu bölgelerdeki tarihi argümanlarından vazgeçmemeleridir. Muaf tutulanlar “azınlık” olarak tanımlanarak iki ülkede “rehin” bırakılmıştır. Neden “rehin” diyorum? Her iki devlet de milletlerarası tansiyonlarda çabucak azınlık haklarına göz diker. Bir tarafın attığı adıma diplomasinin meşhur mütekabiliyet prensibi gereği karşılık verilir ve çileli bir kısır döngü ortaya çıkar. Son olarak, mübadeleden evvel oluşmuş muhaceret dalgalarında memleketlerini terk etmiş ve Yunanistan’a yahut Türkiye’ye sığınmış insanların geri dönüşlerini kati surette engellemek için Mübadele Kontratı geriye yanlışsız işleyecek biçimde kurgulanmıştır.
Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi’nin mecburî olarak yapıldığı söyleniyor. Sizce Yunanistan’ın Anadolu’ya işgalinin sona ermesinden sonra öteki bir tahlil bulunabilir miydi?
Tarihte mutlak bir zorunluluktan bahsetmek mümkün değil. Bugünden baktığımızda mecburilik olarak gördüğümüz şeyler olumsaldır. Tarihte “patika bağımlılığı” dediğimiz bir husus var. Kısaca anlatayım: Belirli yol ayrımlarına geldiğinizde bir tercihte bulunarak bir yola girersiniz. Bu dönüm noktalarından sonra girilen yolda ne kadar müddet devam edilirse, yapılan tercihler sonucunda bu yoldan dönmenin maliyeti o derece artar. Bu nedenle, kelam konusu yol giderek zorunlulukmuş üzere görünmeye başlar. Hem o günün şartlarında hem de bugünden baktığınızda… Halbuki, kimi tarihçiler imparatorlukların ortadan kalktığı süreçte milliyetçiliğin tek seçenek olmadığını, hatta en güçlü seçenek dahi olmadığını, milliyetçiliğin olumsal yani mecburi olmayan bir dizi dönemecin alınması sonucunda Balkanlarda hâkim senaryo haline geldiğini göstermektedir. Mübadele dediğimiz “demografik mühendislik” metodu soykırımların ve öteki etnik paklık usullerinin hayata geçirildiği, milliyetçi senaryonun baskın hale geldiği bağlamın eseridir.
Kısacası, rastgele bir mutlak mecburilik olmasa dahi, Cihan Harbi ve uzantısı olarak Anadolu’daki Yunan işgali ve işgale direnişe geldiğimizde, bu zihniyet mutlak egemenliğini uzun müddet evvel ilan etmiş, çeşitli siyasi fırsat pencereleri çoktan kapanmış, bir eşik çoktan aşılmış durumdadır. Milliyetçiliğin üst belirleyen olduğu bu bağlamda her iki ülkede de mübadeleye tabi olacak insanların değiş tokuş edilme fikrine gösterdikleri sert tepki ve bu hususta gönülsüz olmaları rastgele bir karşılık bulmamıştır.
‘NESİLLER UZUNLUĞU SÜREN BİR TRAVMADAN BAHSETMEK MÜMKÜN’
Mübadele ile yüz binlerce insan yerini yurdunu bırakıp göçe zorlandı. Yaşadıkları yerlerde yabancı görünen beşerler, gittikleri yerlerde de yabancı oldular. Bu, periyodun Türk ve Yunan idareleri tarafından yaratılan büyük bir trajedi değil mi?
Meselenin Türkiye’de ele alınışının bilakis, kuşaklar uzunluğu süren bir travma ve trajediden bahsetmek mümkün. Bu nedenle mübadelenin 100’üncü yılının mevzunun yanlışsız bir çerçeve içinde kıymetlendirilmesi gerekiyor. Mübadele konusunda memleketler arası literatürde de yaygın bir yanlış anlayış var. Mübadelenin diplomasi tarafından benimsenmesi, milletlerarası kamuoyu tarafından onaylanması onu öbür mecburî yerinden etme usullerinden daha pak, insani ve barışçıl kılmıyor. İnsanların memleketlerinden mecburi koparılmaları ve hiç tanımadıkları öteki bir ülkede iskân edilmeleri tarif gereği cebir, yani güç içermektedir. Eşyayı ismiyle çağırmak gerekir: Mübadele, bir etnik paklık sistemidir. Mübadeleye tabi tutulan insanların temel insan hakları “Batı Medeniyeti”nin alkışları eşliğinde ihlâl edilmiştir. Bunun net bir formda bilince çıkarılması hususun hakikat kıymetlendirilmesi açısından son derece değerlidir. Birebir vakitte bu, insanların mübadele edilebilir “şeyler” oldukları fikrinin “çatışma çözümü” repertuarının bir modülü olarak görülmesinden vazgeçilmesine de katkı sağlayacaktır. Devletlerin yahut memleketler arası güçlerin çıkarları “sıradan” insanların hayatlarının önüne yerleştirilmemelidir. Bu nedenledir ki, Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi’nin, bir insani faturası olmakla birlikte son kertede Türkiye ve Yunanistan ortasındaki problemleri çözen başarılı bir tecrübe olduğu kıymetlendirilmesi yanlıştır ve reddedilmelidir.
Bugün için mübadelenin travmatik sonuçları ortadan kalktı mı? Bundan sonra bu olayların bir daha tekrarlanmaması için neler yapmak gerekiyor?
Bu sonuçların ortadan bütünüyle kalktığını söylemek sıkıntı. Mübadeleye tabi olmuş birinci kuşak artık hayatta değil. Yabancılık, dışlanma, hasretle dolu bir hayatları oldu. Sonraki jenerasyonlarda de bunlar devam etti, ediyor. Sonraki jenerasyonlarda memleket hasretinin bir post-bellek olarak varlığını sürdürdüğünü, bir çeşit “hayalet acı” ürettiğini söylemek mümkün.
“Ne yapılmalı” sorusuna bir tarihçi olarak şöyle cevap verebilirim: Tarihçiler olarak bu başlıktaki misyonumuz hükümran tarih yazımının görmezden geldiği olayları açığa çıkarmaktan ibaret olamaz. Bu değerlidir, lakin temel misyonumuz geçmişin günümüzle olan münasebetinin, insanların geçmişle ve tarihle alakasının sağlıklı kurulmasını sağlamak olmalı. Hele de Yunanistan ve Türkiye üzere bu ilginin son derece sıkıntılı ve çok politik belirlenimli olduğu iki ülkede. Bu bağlamda, Yunanistan ve Türkiye’deki tarihçiler ortasında 2000 yılında başlayan ve hâlihazırda süren akademik diyaloğun ehemmiyetini vurgulamak gerekir. Bu diyalog kanalları genişleyerek coğrafyamızın tarihini yeni ve çok boyutlu bir çerçevede ele almamızı sağladı. Ulus-devlet çerçevesinin, “milli tarih”in, içeriksel yahut yöntemsel milliyetçiliğin ötesine geçen ortak eserlerin ortaya çıkmasına vesile oldu. Hâlâ bu mevzuda önemli uzaklık katedilmesi gerekse de her iki cenahta da manalı sayıda tarihçi birbirinin tarihini anlamak, kaynakları tanımak, öğrenmek, ortak bir tarih inşa etmek ve üretilen bilgiyi kamusal alanda yine üretmek konusunda inisiyatif geliştiriyor. Bunun kamusal alana ve siyasal düzleme çevirisi için daha fazla uğraş sarf etmek gerektiği aşikâr. Tekrar de bu süreçte her iki ülkede de aşikâr tarihi dönemeçlere ait kamusal tartışmalarda revizyonist yaklaşımların geliştirilmesinde anılan diyalog kanallarının ve sonuçlarının değerli tesiri olduğunu söylemek mümkün.
‘SORUNLARI BÜSBÜTÜN ÇÖZDÜĞÜ FİKRİ YANLIŞ ALGI’
Günümüz Türkiye-Yunanistan ilgileri dahil mübadele iki toplum ortasındaki alakaları nasıl etkiledi?
Bu değerli bir soru, çünkü sorunun çoklukla görmezden gelinen bir boyutuna işaret ediyor. Ana akım tarih yazımında Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi’ne ait en kıymetli yanlış algılardan biri mübadelenin Türkiye ve Yunanistan ortasındaki sıkıntıları büsbütün çözdüğü kanısı. Mübadele formülünün daha sonra pek çok kere direkt Türk-Yunan Mübadelesi’ne referansla farklı bağlamlarda gündeme gelmesi yahut uygulanması yeniden yaratılmış olan illüzyonla ilgili.
Konunun Yunanistan boyutu öbür bir telaffuz üzerinden bu illüzyona eklemleniyor. Sanırım onu konuşmak için fırsatımız olmaz. Mübadele’nin Türkiye veçhesi ele alınırken ana akım tarih yazımında problemin 1925 civarında bittiği kabul edilir. Bu da devletin yaklaşımı ile büyük oranda örtüşür. Periyodun İçişleri Bakanı Recep Beyefendi [Peker] daha 1924’te “yerli-muhacir ayrımına müsaade vermeyeceklerinin altını çizen” bir Meclis konuşmasında “Mübadele bizim için bitmiştir” der. Halbuki, Mübadele’ye tabi insanların bırakalım iskânını yahut entegrasyonlarını, transferleri dahi bu tarihte tamamlanmamıştır. Fakat devlet, mübadele defterini kapatmış, mübadillerin öz örgütlenme faaliyetlerini durdurmuş, hak arama teşebbüslerini baltalamış, Mübadelenin doğurduğu meseleleri, bir zafer anlatısı içinde görünmez hale getirmiştir. Sıkıntının memleketler arası boyutunda da Lozan Antlaşması’ndan süratlice 10 Haziran 1930’da imzalanan Türk-Yunan Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaştırma ve Hakemlik Antlaşması’na geçildiğini görürüz. Meğer 1930’da devletlerin mübadeleye tabi insanların tazminat haklarından vazgeçmesi kademesine gelininceye dek pek çok badire atlatılmıştır. Yunanistan ve Türkiye’de kalan taşınmazların ederlerinin hesaplanması ve tazminatların belirlenememesi o denli tansiyonlu bir süreç olarak ilerlemiştir ki iki ülke ortasındaki diplomatik bağlantılar tekraren kopmuş, ülkeler savaşın eşiğine gelmiştir.
Bir de mübadele kapsamında olmayan, muaf tutulanlar var. Onların durumu nedir?
Başından itibaren işaret ettiğim üzere mübadelede sorun gönderilen ve gelenlerden ibaret değil. Mübadelenin tahminen de en uzun gölgesini “rehin azınlıklar”ın sıkıntıları oluşturmaktadır. Üstte saydığım meselelere, mübadeleden muaf tutulacak İstanbul Rumları’nın nasıl belirleneceği tartışmaları, Patrikhane’nin statüsü, Rum azınlığın vakıflarının yönetimi, Yunanistan’daki Müslüman Türk azınlığın eğitim ve ibadet haklarının tanınması ve uygulanması mevzularındaki uzlaşmazlıkları da eklerseniz son derece girift bir meseleler yumağıyla karşılaştığınızı görürsünüz. Bu problemler, iki ülke ortasındaki Ege, Kıbrıs üzere öbür majör kriz başlıkları devreye girdiğinde diplomasideki mütekabiliyet oyununda koz olarak görüldüğü için bu meselelerin tahliline de yaklaşılamamıştır.
Son olarak, bir evvelki soruyla da temaslı olarak şu söylenebilir: Mübadele sıkıntısı ekseninde örgütlenmiş, örneğin Türkiye’deki Lozan Mübadilleri Vakfı üzere sivil teşebbüslerin geliştirdiği inisiyatifler, mübadelenin yarattığı insani yıkımın bilince çıkması ve iki toplum ortasındaki münasebetlerin geliştirilmesi için adımların atılması konusunda olumlu tesirler yaratmaktadır. Bu vesileyle de bu emektar kuruluşlara bir kere daha teşekkürlerimi tabir etmiş olayım…